Kama kuna jambo ambalo linatia doa mchakato mzima wa kuwapata viongozi wa ngazi za juu katika nchi yetu, jambo hilo ni mifumo iliyopo kufumbia macho umuhimu wa wagombea uongozi wa kisiasa katika ngazi hizo kuonyesha rekodi yao ya ulipaji wa kodi za Serikali. Tofauti na mataifa mengi duniani, Taifa letu limepuuzia suala la viongozi wake kuwa na kiwango cha juu cha uadilifu na ufuataji wa maadili ya uongozi usioacha shaka yoyote.
Moja ya masuala ambayo mataifa mengi ya nje yametungia sheria kali na kuyaingiza katika katiba ni suala la ukwepaji kodi. Ukwepaji kodi katika mataifa hayo ni kosa kubwa pengine kuliko uhaini na yeyote anayetaka kuwa kiongozi anatakiwa kuonyesha rekodi ya ulipaji kodi za serikali kwa kipindi kilichowekwa kisheria. Kiongozi, hata akiwa mkuu wa nchi, akikutwa na hatia ya kukwepa kodi si tu analazimika kujiuzulu nyadhifa zote alizonazo, bali pia anafungwa gerezani.
Katika mataifa hayo, msemo kwamba 'sheria ni msumeno' una maana kubwa, kwani sheria inatoa haki ama adhabu kwa tajiri au maskini pasipo ubaguzi wa aina yoyote. Bahati mbaya hapa nchini, mifumo ya kisheria na hata ya kikatiba imesukwa na kufinyangwa kwa namna ambayo inawalinda matajiri na watu wenye madaraka na kuwafanya kuwa juu ya sheria. Wanajiona ni raia wa daraja la kwanza na wananchi daraja la pili. Mfano mdogo ni kifungu cha 39 (1) (e) cha Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ya mwaka 1977 kinachosema kwamba moja ya sifa za mtu kugombea ubunge au urais wa nchi yetu ni iwapo katika kipindi cha miaka mitano kabla ya tarehe ya uchaguzi mkuu atakuwa hajatiwa hatiani katika mahakama yoyote kwa kosa lolote la kukwepa kodi ya serikali.
Maana yake ni kwamba mtu yeyote ambaye alitiwa hatiani na mahakama zaidi ya miaka mitano iliyopita kwa kukwepa kodi (kiasi chochote) anaweza kugombea ubunge au urais kama anazo sifa nyingine zilizoainishwa katika Katiba hiyo. Pengine yafaa tujiulize, hivi mtu ambaye alihukumiwa kwenda jela kwa kukwepa kodi, kwa mfano, atakuwa mbunge au rais wa namna gani na wananchi watamkubali vipi kama kiongozi wao? Mtu huyo atakuwa hana ujasiri (moral authority) wa kuwakosoa au kuwakemea wale anaowaongoza pale wanapokosea.
Ndio maana tunadhani kwamba wakati umefika wa kuhakikisha mifumo ya kisheria na kikatiba inayowalinda viongozi wasiwajibishwe inasukwa upya ili kuhakikisha inakuwapo mifumo itakayoleta utawala bora na kusimika misingi ya maadili ya viongozi katika serikali na taasisi za umma. Hapa nchini tungebadili mfumo wa uteuzi wa viongozi, hasa wa ngazi za kitaifa kama urais na ubunge. Wagombea katika ngazi hizo siyo tu waonyeshe rekodi zao za ulipaji kodi katika kipindi kitakachowekwa kisheria, badala ya kuangalia tu kama mgombea aliwahi kutiwa hatiani na mahakama kwa kukwepa kodi ndani ya kipindi fulani.
Ukiwekwa utaratibu huo, hata utitiri wa wagombea urais na ubunge tunaoshuhudia hivi sasa hautakuwapo. Kwa mfano, watiania watakiwe kuonyesha kama wamekuwa wakilipa kodi ya ardhi, majengo, viwanja, biashara, hisa na kodi nyingine. Zipo tuhuma kwamba viongozi wengi nchini hawalipi kodi hizo na wamekuwa kikwazo kwa taasisi zinazokusanya kodi.
